ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, 29 ਦਸੰਬਰ 2025 (ਪੰਜਾਬੀ ਖਬਰਨਾਮਾ ਬਿਊਰੋ):- ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਵੀ ਆਪਣਾ ਮੋਬਾਈਲ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਤੁਹਾਡਾ ਫੋਨ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ‘ਹਾਂ’ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਦਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਚਿਤਾਵਨੀ ਸਮਝੋ।
ਜੀ ਹਾਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸੋਚਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਉਹੀ ਵਿਹਲਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟਣਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪਹਾੜ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰਨਾ ਸਾਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਈਏ, ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਈਏ, ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫੋਨ ਵੱਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫੋਨ ਦੇਖਣ ਦੀ ਲਤ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ?
ਵਿਹਲੇ ਬੈਠਣਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮੁਸ਼ਕਲ
ਦਰਅਸਲ, ਅੱਜ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠਣਾ ਸਾਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਫੋਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਮੋਬਾਈਲ ਸਕ੍ਰੀਨ ‘ਤੇ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਗਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸਾਡੇ ਫੋਕਸ, ਇਕਾਗਰਤਾ (Concentration) ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨ ਅੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਹਿੱਸਾ ਸਰਗਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਡਿਫੌਲਟ ਮੋਡ ਨੈੱਟਵਰਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਹਿੱਸਾ ਨਵੀਂ ਸੋਚ, ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਲਗਾਤਾਰ ਰੀਲਜ਼, ਸ਼ਾਰਟ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਅਤੇ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਰੋਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਪਾਉਂਦਾ।
ਫੋਕਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ
ਨਿਊਰੋਸਾਇੰਟਿਸਟਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ‘ਡੋਪਾਮਿਨ ਸ਼ੌਕ’ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦਿਮਾਗ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫੋਕਸ ਕਰਨਾ ਭੁੱਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਐਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਡਿਜੀਟਲ ਉਤੇਜਨਾ (Stimulation) ਨਾਲ ਫੋਕਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ 25 ਤੋਂ 30 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਘੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਬੇਚੈਨੀ, ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਵਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਬੇਚੈਨੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ
ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕਾਗਰਤਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਆਦਤ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ (Creativity) ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ‘ਤੇ ਤਣਾਅ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਐਂਜ਼ਾਇਟੀ (Anxiety) ਤੇ ਬਰਨਆਊਟ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਧਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਹਲੇ ਬੈਠਣਾ ਵੀ ਹੈ ਜ਼ਰੂਰੀ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਈਕੋਲੋਜੀਕਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਅੱਕਣਾ (Boredom) ਕੋਈ ਬਿਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਵਕਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦਿਮਾਗ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਾਹਿਰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ‘ਨੋ-ਸਕ੍ਰੀਨ ਟਾਈਮ’ ਰੱਖੋ। ਬਿਨਾਂ ਫੋਨ ਦੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਜਾਓ, ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠੋ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਪਲ ਮੋਬਾਈਲ ਜਾਂ ਟੀਵੀ ਨਾਲ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਖੇਡਣ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿਓ।
ਦਿਨ ਭਰ ਵਿੱਚ 90 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਫੋਨ ਚੈੱਕ
ਅਧਿਐਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ 90 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਫੋਨ ਚੈੱਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ 70 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕ ਤੁਰੰਤ ਸਕ੍ਰੀਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਨੂੰ “ਬੋਰਡਮ ਇਨਟੋਲਰੈਂਸ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖਾਲੀਪਣ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਪਾਉਣਾ।
ਕੀ ਹੈ ਅਸਲੀ ਸਮੱਸਿਆ?
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹਿਸ ਮੋਬਾਈਲ ਜਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਛੱਡਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਬੱਸ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ? ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨ ਅੱਕਣਾ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹੀ ਅੱਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਨਸਿਕ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
