ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, 03 ਦਸੰਬਰ 2025 (ਪੰਜਾਬੀ ਖਬਰਨਾਮਾ ਬਿਊਰੋ):- ਦਸੰਬਰ, 1984… 2 ਅਤੇ 3 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਦਰਮਿਆਨੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੋਪਾਲ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਨਹੀਂ, ਮੌਤ ਵਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ 3 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਰੀਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਨਾਕਾਮੀ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਧੱਬਾ ਹੈ, ਜੋ 41 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਿਟਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਸ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਿਸੀ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਈਡ ਦੀ ਮਿਥਾਇਲ ਆਈਸੋਸਾਈਨੇਟ (MIC) ਗੈਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨਿਗਲ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ 41 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
3 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ‘ਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਜਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੇਤਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਪੀ ਨਗਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਦਰਦ, ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਉਹੀ ਕੌੜਾ ਸਵਾਲ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ- ਆਖ਼ਿਰ ਮੌਤ ਉਸ ਰਾਤ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀਅ ਕੌਣ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ?
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੀ 41ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਚਿਤਾਵਨੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬੀਤੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਜਾਰੀ ਅਪਰਾਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਲਾਜ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ- ਭੋਪਾਲ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਤ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੇਗੀ।
ਕੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਗਈ ਜਾਂ…?
ਅੱਜ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ- ਕੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਾਂ ਭੋਪਾਲ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਗੈਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਢੋਅ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ 1984 ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ… ਇਹ 2025 ਦਾ ਦਰਦ ਵੀ ਹੈ। ਜੇਪੀ ਨਗਰ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕਣ ਹਨ। ਕਾਰਖਾਨੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਵਸੇ ਜੇਪੀ ਨਗਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਸਾਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਉਮਰ ਕਾਰਨ ਬੁੱਢੇ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਗੈਸ ਨੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁਢਾਪਾ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
70 ਸਾਲਾ ਨਫੀਸਾ ਬੀ ਚਾਰ ਕਦਮ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਹ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਤੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੈਸ ਨੇ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਗੈਸ ਰਾਹਤ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ 1200 ਰੁਪਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਚਲਾ ਕੇ ਬਸ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਸੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ 66 ਸਾਲਾ ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਜ਼ਰਾ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੀ ਖੰਘਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਪੇਂਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਹਿਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਰਾਤ ਜੀਵਿਤ ਹੈ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ- ‘ਹਮੀਦੀਆ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਭਾਣਜੀ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਹਿੱਲੀਆਂ… ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦਾ ਉਹ ਕੰਬਣਾ ਯਾਦ ਹੈ।’
60 ਸਾਲਾ ਸ਼ਾਹਿਦਾ ਬੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਲਬੇ ਵਰਗੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਢੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਬੇਟਾ ਸ਼ਾਹਿਦ ‘ਅੰਮੀ..ਅੰਮੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਦਮ ਤੋੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੈਸ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਚੱਲ ਵਸੇ। ਫਰੀਦਾ ਖੁਦ ਅੱਜ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ‘ਤਰੀਕ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ।
ਇਲਾਜ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ‘ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦੀ ਡੋਜ਼’
ਭੋਪਾਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਹਸਪਤਾਲ ਗੈਸ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ- ‘ਇੱਥੇ ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ‘ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦੀ ਡੋਜ਼ ਦਿੱਤੀ’ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿੰਗਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ-
ਦਵਾਈਆਂ ਖਤਮ
ਡਾਕਟਰ ਘੱਟ
ਜਾਂਚ ਲਈ ਲੰਬੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ
ਅਤੇ ਹਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਜਵਾਬ- ‘ਇਹ ਗੈਸ ਦਾ ਅਸਰ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਰਹੇਗਾ ਹੀ ਨਾ, ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਚੱਲੇਗੀ।’
…ਤਾਂ ਗੈਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਅੱਜ ਵੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ?
ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਦਾ ਡੰਕ ਅੱਜ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਖੂਨ ਅਤੇ ਜੀਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਕ ਵਿਗਾੜ, ਕੈਂਸਰ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਬੱਚੇ ਨੌਂ ਤੋਂ 12 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਗੈਸ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਡੇਢ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਚੱਲ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਦਰ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ ਵੀ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਰਿਸਰਚ ਇਨ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ ਕਿ ਐਮਆਈਸੀ ਗੈਸ ਜੀਨੋ ਟੌਕਸਿਕ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਡੀਐਨਏ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ (ਗੁਣਸੂਤਰ) ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਲ 1986 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੈਸ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।
ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ – MIC ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਲੋਕ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ ਅਸਰ ਝੱਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਸਾਫ਼ ਦਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਾਹ ਰਹੇ ਹਨ।
